Khám phá hai làng nghề đúc đồng truyền thống Tống Xá và Vạn Điểm ở Nam Định

Nghề đúc đồng là một nghề truyền thống của Việt Nam, có lịch sử lâu đời và mang giá trị cao. Nghề này không chỉ tạo ra những sản phẩm đẹp mắt, mà còn phản ánh được nét văn hóa, tâm linh và lịch sử của dân tộc. Trong số các làng nghề đúc đồng ở Việt Nam, hai làng nghề Tống Xá và Vạn Điểm ở Nam Định được coi là hai cái nôi lớn và uy tín nhất.

Trong bài viết này, chúng tôi sẽ cùng bạn khám phá về hai làng nghề này qua ba khía cạnh: lịch sử hình thành và phát triển, quy trình sản xuất theo phương pháp thủ công truyền thống, và các sản phẩm tiêu biểu mang dấu ấn riêng. Hy vọng bài viết này sẽ mang lại cho bạn những thông tin bổ ích và thú vị về hai làng nghề đúc đồng truyền thống của Nam Định.

Lịch sử hình thành và phát triển

Làng nghề đúc đồng Tống Xá

Làng nghề đúc truyền thống Tống Xá là một trong những cái nôi lớn của nghề đúc đồng ở Việt Nam, có lịch sử phát triển gần 900 năm. Làng nghề này được hình thành từ năm 1118, khi nhà sư Nguyễn Chí Thành (pháp danh Minh Không) dạy dân làng cách làm khuôn và đúc kim loại. Từ đó, dân làng đã tạo ra nhiều sản phẩm tinh xảo bằng đồng, như tượng, chuông, lư hương, vật dụng thờ cúng… Làng nghề Tống Xá được coi là một di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và được bảo tồn qua nhiều thế hệ. 

Làng nghề đúc đồng truyền thống Vạn Điểm

Làng nghề đúc đồng truyền thống Vạn Điểm cũng là một làng nghề có lịch sử lâu đời ở Nam Định, thuộc thị trấn Lâm, huyện Ý Yên. Làng nghề này được thành lập từ thế kỷ XII, khi hai ông tổ là Tống Phúc Thành và Dương Vạn Hợp khai hoang và lập ấp tại vùng đất này.

Sau khi nhà sư Minh Không dạy nghề đúc cho dân làng Tống Xá, một số người dân từ Tống Xá đã di cư sang Vạn Điểm và mang theo nghề đúc. Làng nghề Vạn Điểm chuyên sản xuất các loại xoong, nồi, chảo, thìa, dĩa, mâm… và các loại tượng mỹ nghệ bằng đồng, như tranh, mặt trống đồng, chân để đồng hồ, đôi lục bình…

Làng nghề Vạn Điểm vẫn giữ được phương pháp thủ công truyền thống trong quá trình đúc và được khách hàng tin tưởng và ưa chuộng.

Quy trình sản xuất theo phương pháp thủ công truyền thống

Quy trình sản xuất theo phương pháp thủ công truyền thống của hai làng nghề đúc đồng Tống Xá và Vạn Điểm gồm có các bước sau:

Tạo mẫu cho đồ đồng: Đây là bước đầu tiên và quan trọng nhất, quyết định hình ảnh cuối cùng của sản phẩm. Người nghệ nhân sử dụng đất sét để điêu khắc mẫu theo hình ảnh của sản phẩm đã có sẵn hoặc phác thảo trên giấy theo yêu cầu của khách hàng. Mẫu càng chi tiết và cẩn thận thì sản phẩm cuối cùng càng sắc nét.

Tạo khuôn cho đồ đồng: Đây là bước yêu cầu nhiều kỹ thuật khó và phức tạp. Người nghệ nhân phải tạo ra khuôn âm bản bằng trấu, đất và giấy dó. Sau đó, tiến hành làm cốt bên trong bằng bùn ủ với trấu và bột chịu nhiệt. Khuôn được nung ở nhiệt độ cao rồi sau đó mang phơi. Khi đã khô, khuôn tiếp tục được chỉnh sửa để tăng độ chính xác so với yêu cầu trước khi quét sơn chịu nhiệt và nung lại. Cuối cùng, khuôn và cốt được ghép thành một khối.

Nấu chảy đồng: Đây là bước chuẩn bị nguyên liệu cho việc rót vào khuôn. Đồng nguyên chất được nấu chảy ở nhiệt độ cao thành chất lỏng. Sau đó, pha thêm hợp kim với lượng cho phép vào dung dịch đồng nấu chảy, tăng thêm nhiệt độ để hỗn hợp lỏng hoàn toàn.

Rót vào khuôn: Đây là bước quan trọng nhất trong quá trình đúc, quyết định thành công hay thất bại của sản phẩm. Người nghệ nhân rót trực tiếp hỗn hợp đồng và hợp kim nấu chảy vào khuôn đã được làm nóng. Để đảm bảo độ chính xác cao, kỹ thuật của người rót chất lỏng phải thật cẩn thận, đều tay và dứt khoát.

Hoàn thiện sản phẩm: Sau khi hỗn hợp đã nguội, người nghệ nhân gỡ ra khỏi khuôn và mài giũa, chỉnh sửa thật cẩn thận để loại bỏ những chi tiết sần sùi hay rỗ do bọt khí trên bề mặt sản phẩm, tạo ra một vẻ bề ngoài hoàn mỹ. Cuối cùng, người nghệ nhân sơn lớp sơn giữ màu hoặc dát vàng tùy thuộc vào yêu cầu của sản phẩm.

Các sản phẩm tiêu biểu

Hai làng nghề đúc đồng Tống Xá và Vạn Điểm ở Nam Định không chỉ có lịch sử lâu đời và quy trình sản xuất theo phương pháp thủ công truyền thống, mà còn có những sản phẩm tiêu biểu mang dấu ấn riêng của từng làng nghề. Dưới đây là một số ví dụ về các sản phẩm đó:

Làng nghề đúc đồng Tống Xá chuyên sản xuất các loại tượng, chuông, lư hương, vật dụng thờ cúng bằng đồng, có tính thẩm mỹ cao và phản ánh được nét văn hóa, tâm linh và lịch sử của dân tộc. Một số sản phẩm nổi bật của làng nghề này là:

Tượng Phật A Di Đà ở chùa Thần Quang (thôn Ngũ Xã), cao 3,96m, nặng 10 tấn, được đúc vào năm 1958. Đây là bức tượng bằng đồng có khối lượng lớn thứ hai ở Việt Nam, chỉ sau tượng Phật Bà Quan Âm ở chùa Linh Ứng (Đà Nẵng).Bức tượng được đúc liền khối với kỹ thuật cao, có hình dáng uy nghi và thanh tao.

Tượng Trấn Vũ ở chùa Quán Thánh (Hà Nội), cao 3,96m, nặng 4 tấn, được đúc vào năm 1677. Đây là bức tượng bằng đồng cổ nhất và nổi tiếng nhất của làng nghề Tống Xá.Bức tượng được đúc theo phong cách Trung Hoa, có hình dáng oai hùng và uy phong.

Chuông chùa Một Cột (Hà Nội), cao 1,25m, nặng 1,4 tấn, được đúc vào năm 1954. Đây là chuông bằng đồng lớn nhất của Hà Nội, có âm thanh vang xa và trong trẻo.Chuông được trang trí các hoa văn và chữ Hán mang ý nghĩa phúc lộc.

Làng nghề đúc đồng Vạn Điểm cũng có lịch sử gần 900 năm và chuyên sản xuất các loại xoong, nồi, chảo, thìa, dĩa, mâm… và các loại tượng mỹ nghệ bằng đồng, như tranh, mặt trống đồng, chân để đồng hồ, đôi lục bình… Một số sản phẩm tiêu biểu của làng nghề này là:

Tranh bằng đồng: Đây là loại sản phẩm có tính sáng tạo cao và mang giá trị nghệ thuật của làng nghề Vạn Điểm. Các tranh bằng đồng thường được làm theo các chủ đề văn hóa, lịch sử hoặc phong cảnh Việt Nam. Các tranh có kích thước từ nhỏ cho tới rất lớn, có thể treo trên tường hoặc để trên bàn. Các tranh được đúc liền khối hoặc ghép từ nhiều mảnh nhỏ.

Mặt trống đồng: Đây là loại sản phẩm có tính truyền thống và mang giá trị lịch sử của làng nghề Vạn Điểm. Các mặt trống đồng thường được làm theo mẫu của các trống đồng cổ ở Đông Sơn hoặc các trống đồng của các dân tộc thiểu số. Các mặt trống đồng có kích thước từ nhỏ cho tới rất lớn, có thể treo trên tường hoặc để trên chân đế. Các mặt trống đồng được đúc liền khối và trang trí các hoa văn và hình ảnh mang ý nghĩa tín ngưỡng.

Chân để đồng hồ: Đây là loại sản phẩm có tính thẩm mỹ và mang giá trị sang trọng của làng nghề Vạn Điểm. Các chân để đồng hồ thường được làm theo phong cách Âu Châu, có hình dáng và kích thước phù hợp với các loại đồng hồ cổ. Các chân để đồng hồ được đúc liền khối hoặc ghép từ nhiều chi tiết nhỏ. Các chân để đồng hồ được đánh bóng và dát vàng để tăng thêm vẻ đẹp.